Eerste artikelen over ‘Novitsjok’ in de Nederlandse kranten. Gevonden op http://www.delpher.nl.

Rus: wapenakkoord misbruikt

Door Hans Geleijnse, correspondent in Moskou

Dr. Vil Mirzajanov schudt vertwijfeld het hoofd. Hij kan er absoluut niet bij dat het Westen vertrouwen schenkt aan de Russische handtekening onder de VN-Conventie op het Verbod van Chemische Wapens, die vorige maand in Parijs werd ondertekend. „De Conventie zal door onze generaals worden misbruikt om oude wapens op te ruimen en intussen door te gaan met de ontwikkeling van nieuwe”, weet Mirzajanov zeker.

Het wantrouwen van de scheikundige is gebaseerd op een kwart eeuw arbeid in het hart van chemische-wapencomplex van de Sovjet-Unie, dat nu onder Russische vlag opereert. Mirzajanov heeft geen vertrouwen in de effectiviteit van het nieuwe, in Den Haag te vestigen, VN-agentschap dat naleving van de conventie moet controleren met inspecties ter plekke. „Wie de formule voor onze nieuwe wapens niet kent, weet ook niet waar hij moet zoeken. Er is geen enkele garantie tegen schending van het verdrag”, zegt hij. Mirzajanov kreeg vorig iaar september genoeg van de sfeer van ‘leugens en bedrog’ waarin hij moest werken. Hij plaatste zn eigen ‘bom’, kreeg het aan de stok met de KGB en is nu zn baan kwijt, in afwachting van een proces. Mirzaianovs explosief bestond uit onthullende artikelen en interviews, de meeste samen met collega Lev Fjodorov.

Leninprijs

Tot voor kort dacht hij dat Jeltsin niet volledig was geïnformeerd over de ontwikkelingen in de chemische sector. Nu zoekt hij de fout bij de Russische president zelf. „Hij heeft zich omringd met lieden als Koentsjevitsj. Mensen die eerst de chemische wapens ontwikkelden, daarvoor van Gorbatsjov de Lenin-prijs in ontvangst mochten nemen en nu diezelfde wapens zouden moeten vernietigen. Dat komt neer op opdracht geven aan de wolf om het konijn van griep te genezen”. De vraag waarom het Westen niet op Mirzajanovs onthullingen reageert, kan in Moskou in elk geval niet worden beantwoord. De Amerikaanse ambassade reageert op de bekende Sovjet^wijze: veel beloften om terug te bellen, maar er gebeurt niets, of de betrokken functionaris is afwezig. Mirzajanov wil best toegeven dat de grens tussen ‘gewoon’ chemisch onderzoek, bijvoorbeeld naar nieuwe pesticiden of kunstmest, en wapenresearch een zeer vage is. Hij sluit niet uit, dat het Westen evenmin brandschoon is. „Misschien protesteert Amerika daarom wel niet tegen zo ’n man als Koentsjevitsj. Misschien hebben beide kanten wel belang bij opruiming van milieugevaarlijke ineffectieve wapens en ontwikkeling van een nieuwe generatie. Per slot van rekening is het chemische wapen aanzienlijk goedkoper te produceren dan een nucleair of hitech conventioneel oorlogstuig”, zegt hij.

Gespleten tong

Volgens de beide wetenschappers praat Rusland aan de onderhandelingstafel met gespleten tong. Met Amerika werd in 1990 een verdrag tot vernietiging van chemische wapens afgesloten. Maar in 1992 werd rustig doorgewerkt aan ontwikkeling, test en produktie op kleine schaal van een supergevaarlijk nieuw chemisch wapen. Sterker nog: Mirzajanov weet ook zeker dat de chef van het chemische wapenprogramma, generaal Anatoli ïtoentsjevitsj, 25 miljoen dollar die de Amerikanen beschikbaar stelden voor vernietiging van chemische wapens, in de ontwikkeling van nieuwe stopt.

Mirzajanov, die in 1990 uit de Communistische Partij stapte, werkte in het Onderzoeksinstituut voor Organische Chemie en Technologie, gevestigd aan de Boulevard der Enthousiasten in Moskou. De laatste vijf jaar was hij directeur van de afdeling Maatregelen tegen Buitenlandse Inlichtingendiensten. Mirzajanov weet dus van de hoed en de rand als het gaat om afschermen van geheimen. Zn werk bracht hem, zegt hij, in zowat alle laboratoria, produktieplaatsen en testgebieden voor chemische wapens in het voormalige Sovjetrijk. Des te meer stoort het hem, dat het Westen, en vooral Amerika, niet heeft gereageerd op zijn onthullingen, terwijl de KGB hem nota bene arresteerde.

Binair

Maar nóg bezorgder is Mirzajanov over de verdere ontwikkeling van een nieuw, binair wapen. Binaire wapens bestaan uit twee chemische componenten die, met elkaar in aanraking gebracht, een uiterst effectief gifgas produceren. Volgens Mirzajanov is het wapen ontwikkeld in net chemische complex van de Wolga-plaats Tsjeboksarks, heeft het de codenaam Novitsjok (Nieuweling) en is het vele malen effectiever dan de Amerikaanse variant VX.

Volgens Mirzajanov is het tamelijk eenvoudig om de ontwikkeling en produktie van binaire wapens geheim te houden, omdat de chemische componenten afzonderlijk niet als potentieel wapen worden herkend. Ontdekking zou alleen mogelijk zijn, als de formule bekend is. Mirzajanov zegt die formule te kennen, maar wil hem niet onthullen.

Mirzajanov is gefrustreerd dat de onthullingen van Vladimir Pasetsjnik, een bioloog die in 1989 naar net Westen overliep, wel effect sorteerden. Pasetsjnik lichtte Amerika en Groot-Brittannië in over een omvangrijk programma voor de ontwikkeling van biologische wapens, dat onder de dekmantel van een onschuldig ogende firma, Biopreparat, werd gefinancierd. Niettemin had Moskou in 1975 een verdrag getekend dat biologische wapens geheel en al uitbande. BBC en Newsweek publiceerden recentelijk over de gevolgen: Boris Jeltsin moest na westerse aandrang zijn militairen tot de orde roepen. Hij vaardigde een speciaal decreet uit, dat het einde van Biopreparat tot gevolg zou moeten nebben. Mirzajanov: „En nog kunnen we er niet zeker van zijn dat dit programma ook werkelijk is gestopt”.

‘Veel meer’

„Ik heb gezegd dat in onze arsenalen veel meer chemische wapens liggen dan de 40.000 ton die we officieel hebben opgegeven. Waarom is eerst niet een grondige inventarisatie gevraagd voordat de Conventie werd ondertekend? Hoe kun je controleren of alles wordt vernietigd als ie niet eens op de hoogte bent van ac echte omvang? De papieren ziin gewoon vervalst, er staat 40.000 ton, in werkelijkheid is het 70.000 ton en misschien wel meer”, zegt Mirzajanov geëmotioneerd. Mirzajanov zegt dat het om veelal verouderde wapens gaat, vooral mosterd-,en zenuwgas. De produktie is al in de jaren twintig gestart en er is een continue stroom van duizenden tonnen per jaar, zegt hij. „Vaak weet het Westen dankzij spionagesatellieten beter waar de opslagplaatsen zijn dan onze eigen bevolking. Veel van die wapens zijn gewoon gedumpt, met alle risico’s voor het milieu”.

Langs de ‘rivier van de chemische dood’, de Wolga, van het zuidelijke Wolgograd tot het noordelijke Tsjeboksarsk, wemelt het van de chemische complexen. Sommige, zoals in Tsjapajevsk, zijn omgebouwd tot vernietigingsplaats. Maar volgens Mirzajanov is het maar goed dat de lokale bevolking daar in opstand is gekomen. Nog beter is net, dat het parlement twee weken terug niet akkoord is gegaan met door Koentsjevitsj voorgelegde plannen tot opruiming van de oude voorraden. „Het geld is er niet, de technologie evenmin. De vier door Koentsjevitsj en de zijnen voorgestelde plaatsen liggen dicht bij bevolkingscentra, de risico’s zijn enorm”, waarschuwt hij.

Gevangenis

Voorlopig worstelt hij nog met de consequenties van zijn bekering van wapenontwikkelaar tot luider van de alarmbel. De schending van zijn beroepsgeheim kan hem op vijf tot zeven jaar gevangenisstraf komen te staan. Mirzajanov: „En zelfs als ik niet wordt berecht, of vrijgesproken kan ik er zeker van zijn dat de KGB mij en mijn gezin het leven onmogelijk zal maken. Vergis je niet, er is in Rusland wat dat betreft maar weinig veranderd”.

Z’n echtgenote en twee kleine kinderen luisteren in de woonkamer van de eng bemeten tweekamerflat ademloos mee. Mirzajanov: „Ik heb president Clinton over dit alles een persoonlijke brief geschreven. Ik heb hem om politiek asiel gevraagd voor mij en mijn gezin. Nee, ik heb nog geen antwoord gehad”.

(Leeuwarder Courant, 13-2-1993)

Verdacht politiek proces rond Russische chemicus

(Van onze redactie buitenland) AMSTERDAM – Begin deze week werd in Moskou het proces onderbroken tegen Vil Mirzajanov (59), een chemicus die in het verleden onderzoek heeft gedaan op het gebied van chemische en biologische wapens. De openbare aanklager wil een nieuw onderzoek in de zaak, waarbij de chemicus wordt beschuldigd van het publiceren van staatsgeheimen. De wetsartikelen waarop die aanklacht berust, zijn overigens nooit gepubliceerd. De zaak-Mirzajanov begon in oktober 1992, toen de inmiddels werkloze chemicus een artikel publiceerde in het Engelstalige weekblad Moscow News. Hij onthulde daarin dat hij vóór zijn ontslag had gewerkt aan de ontwikkeling van een chemisch wapen, dat werd aangeduid met de naam Novitsjok (Nieuwkomer). Novitsjok was volgens Mirzajanov een strijdgas, dat vijf maal krachtiger is dan alle tot nu toe bekende zenuwgassen. Het artikel meldde niet uit welke elementen het nieuwe gas was samengesteld, noch hoe het geproduceerd werd, maar de onthulling bracht de Russische autoriteiten wel in grote verlegenheid. Sinds 1987 hebben de Sovjetautoriteiten en hun Russische opvolgers luid verkondigd, dat zij de produktie van alle chemische en biologische wapens hadden gestaakt.

Maar kennelijk hadden zij verzwegen, dat er desondanks werd gewerkt aan nieuwe chemische wapens. Mirzajanov werd gearresteerd en opgesloten in de gevangenis Lefortovo in Moskou. Na twaalf dagen werd hij vrijgelaten en in staat van beschuldiging gesteld. Eind januari van dit jaar kwam de zaak voor een rechtbank in één van de buitenwijken van Moskou. Mirzajanov weigerde vrijwillig te verschijnen. “Dit wordt een schijnproces in de beste Sovjettraditie,” meende hij en hij verwees naar de nieuwe Russische grondwet, die het verbiedt ongepubliceerde wetten te gebruiken in een aanklacht. Hij werd opnieuw gearresteerd en ditmaal opgesloten in de zwaarbewaakte gevangenis Matrosskaja Tisjina. Van meet af aan werd het proces achter gesloten deuren gevoerd, tot groot ongenoegen van de Russische pers en van de organisaties voor mensenrechten als ‘Helsinki Watch’ en de Russische groep ‘Herinnering. Op één van de eerste dagen van het proces verzamelden zich enkele tientallen journalisten voor het gerechtsgebouw om een openbaar proces te eisen.

Ze werden verwijderd door agenten van het ministerie voor veiligheid, de opvolger van de KGB. Deze bezochten ook een aantal kranten om deze te ‘overreden’ af te zien van publikaties over de zaak. De correspondent in Moskou van de Amerikaanse Baltimore Sun werd zelfs meegenomen naar Lefortovo en daar langdurig verhoord. Daarop schreef het Russische dagblad Izvestia dat despotisme zichzelf handhaaft als het absurde wordt verheven naar het niveau van de wet. Deze week werd het proces dus onderbroken, maar Mirzajanov blijft voorlopig in hechtenis, zeer tot verontwaardiging van zijn verdediger, Alexander Asnis.

“Ik vind geen woorden om mijn teleurstelling onder woorden te brengen,” zei Asnis, nadat zijn cliënt geboeid de rechtszaal uit was geleid. De verdediger verwacht dat het nieuwe onderzoek ten minste een maand zal gaan duren. “Mirzajanov hoort helemaal niet in de gevangenis thuis.” Die mening lijkt ook een deel van de Russische regering toegedaan. De adviseur voor de nationale veiligheid van president Jeltsin, Joeri Batoerin, liet voor het begin van het proces al weten dat naar zijn mening de zaak tegen Mirzajanov ongrondwettelijk is. Maar kennelijk zijn er achter de schermen krachten werkzaam, die verhinderen dat de aanklacht wordt geseponeerd. De Amerikaanse Academie voor Wetenschappen in Washington, die de gebeurtenissen rond Mirzajanov op de voet volgt, heeft kernachtig het dilemma weergegeven waarvoor de chemicus zijn regering heeft gesteld: “Of de Russen ontwikkelen nieuwe zenuwgassen en hebben ons bedrogen, of zij doen het niet en dan hebben zij geen enkele grond om Mirzajanov te vervolgen.”

(Parool, 16-02-1994)